Ιδιαίτερα σημαντική θέση ανάμεσα στα κειμήλια της βυζαντινής εποχής κατέχουν τα χειρόγραφα, τα βιβλία δηλαδή που έχουν γραφτεί με το χέρι.
 
Σε αντίθεση προς τα έντυπα, τα οποία τυπώνονται σε πολλά αντίτυπα, τα χειρόγραφα παρουσιάζουν ένα κοινό στοιχείο με κάθε καλλιτεχνικό δημιούργημα: δεν υπάρχει δεύτερο όμοιο αντίτυπο. Η επιμέλεια και η προσοχή, με την οποία είναι γραμμένα τα περισσότερα από αυτά, τα καθιστούν αντικείμενα μελέτης για τους ειδικούς και θαυμασμού για τους φιλότεχνους.
 
Ο αριθμός των χειρογράφων που φυλάσσονται σε ελληνικές βιβλιοθήκες δεν μπορεί να υπολογιστεί ακριβώς, διότι δεν υπάρχουν ακόμη κατάλογοι όλων των συλλογών, ξεπερνά, όμως, κατά πολύ τις 20.000. Εκτός από τις μεγάλες συλλογές ελληνικών χειρογράφων που υπάρχουν στα σημαντικότερα μοναστικά κέντρα (Άγι- ον Όρος, Μετέωρα, Πάτμος) και στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, μικρότερες συλλογές διαθέτουν τα περισσότερα μοναστήρια και πολλές δημόσιες ή ιδιωτικές βιβλιοθήκες σε ολόκληρο σχεδόν τον ελλαδικό χώρο.
 
Το ιστορικό της συλλογής χειρογράφων του Α.Π.Θ.
Έως το 1939 είχε κιόλας σχηματιστεί στο νεοϊδρυθέν Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης μια συλλογή σαράντα χειρογράφων, τα οποία αποκτήθηκαν, κυρίως με αγορά, από ιδιώτες· τα περιέγραψε ο Α. Σιγάλας, καθηγητής της Φιλοσοφικής και κύριος υπεύθυνος για τη συγκέντρωσή τους, στο έργο του Από την πνευματικήν ζωήν των ελληνικών κοινοτήτων της Μακεδονίας…, Θεσσαλονίκη 1939, σσ. 156-170.
 
Σημαντική για τη διεύρυνση της συλλογής υπήρξε η συμβολή του Λ. Πολίτη· ύστερα από την εκλογή του το 1948 ως καθηγητή στη Φιλοσοφική Σχολή, η συλλογή εμπλουτίστηκε με δικές του δραστήριες ενέργειες, τόσο με αγορές ή δωρεές από ιδιώτες όσο και με δικαστικές αποφάσεις δήμευσης υπέρ του δημοσίου χειρογράφων που κατασχέθηκαν στα χέρια αρχαιοκαπήλων. Το 1976 ο Πολίτης δημοσίευσε τη συνοπτική περιγραφή των χειρογράφων 41-88, στο έργο του Συνοπτική αναγραφή χειρογράφων ελληνικών συλλογών, Θεσσαλονίκη 1976, σσ. 42-48. Όταν το 1977 ο Πολίτης εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, παρέδωσε στον Π. Σωτηρούδη, βοηθό τότε, τα 88 χειρόγραφα που φυλάσσονταν στο Σπουδαστήριο Κλασικής Φιλολογίας.
 
Στα επόμενα χρόνια, με πρωτοβουλία του Π. Σωτηρούδη, προστέθηκαν στη συλλογή δεκαπέντε ακόμη χειρόγραφα· τα επτά από αυτά εντοπίστηκαν ανάμεσα στα έντυπα της Κεντρικής Βιβλιοθήκης, ενώ τα υπόλοιπα, στην πλειονότητά τους σπαράγματα, ανακαλύφθηκαν κατά την εκκαθάριση του παλαιογραφικού υλικού του Σπουδαστηρίου Κλασικής Φιλολογίας.
 
Ο κατάλογος των χειρογράφων του Α.Π.Θ.
Ο Πολίτης, εκτός από τη συνοπτική περιγραφή των αρ. 41-88 είχε ετοιμάσει (σε χειρόγραφη μορφή) και πλήρη περιγραφή των αρ. 1-88. Ο χειρόγραφος αυτός κατάλογος παραχωρήθηκε, ύστερα από το θάνατο του Πολίτη, στο Τμήμα Φιλολογίας, το οποίο ανέλαβε τη δημοσίευση, αναθέτοντας την επιμέλεια της έκδοσης στους βοηθούς, τότε, Π. Σωτηρούδη και Α. Σακελλαρίδου – Σωτηρούδη, και τη γενική εποπτεία στον καθηγητή Γ. Παράσογλου.
 
Ο κατάλογος διευρύνθηκε με την περιγραφή των δέκα χειρογράφων που ήταν γνωστό ότι φυλάσσονταν σε άλλες βιβλιοθήκες του Πανεπιστημίου, και τα οποία ήταν ακατάγραφα: τα επτά βρίσκονταν στο Σπουδαστήριο Πρακτικής Θεολογίας ενώ τα υπόλοιπα στο Σπουδαστήριο Ιστορίας Ελληνικού και Ρωμαϊκού Δικαίου.
Ο κατάλογος δημοσιεύθηκε το 1991, ως έκδοση της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου. Ύστερα από την έκδοση εντάχθηκαν στη συλλογή πέντε ακόμη χειρόγραφα.
Έτσι, ο συνολικός αριθμός των χειρογράφων του Α.Π.Θ. ανέρχεται σε 118. Με εξαίρεση τα τρία της Νομικής Σχολής, τα υπόλοιπα έχουν μεταφερθεί και φυλάσσονται -κάτω από κατάλληλες συνθήκες- στην Κεντρική Βιβλιοθήκη.
 
Στοιχεία για τη συλλογή
Τα χειρόγραφα της συλλογής χρονολογούνται από τον 10ο έως και τον 20ό αιώνα. Τα περισσότερα (76), όπως σε όλες τις ελληνικές συλλογές, ανήκουν στον 18ο και 19ο αιώνα. Μόνο έξι σπαράγματα χρονολογούνται από τον 10ο έως τον 12ο αιώνα. Το παλαιότερο πλήρες χειρόγραφο γράφτηκε στις αρχές του 13ου αιώνα. Το περιεχόμενό τους είναι ποικίλο· υπάρχουν χειρόγραφα της Αγίας Γραφής, λειτουργικά, πατερικά, μεταβυζαντινής θεολογίας και ομιλητικής, φιλολογικά, νομοκανονικά, ερμηνείας ζωγραφικής, βυζαντινής μουσικής κ.τ.λ. Δώδεκα χειρόγραφα είναι γραμμένα σε περγαμηνή, σε κατάλληλα, δηλαδή, επεξεργασμένο δέρμα.
 
Τα χειρόγραφα χρησιμοποιούνται ως εποπτικό υλικό σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο, κυρίως στο μάθημα της ελληνικής παλαιογραφίας. Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι, ύστερα από τη δημοσίευση του καταλόγου, πολλοί ερευνητές, Έλληνες και ξένοι, εξεδήλωσαν ενδιαφέρον για τα χειρόγραφα της συλλογής, αρκετοί μάλιστα τα μελέτησαν επί τόπου.